Positively Different Short Film Festival 2024 | H Νεφέλη Παπαϊωάννου μας μιλά για την ταινία της «VOULOLIMNA»

H Νεφέλη Παπαϊωάννου μας μιλά για τη συμμετοχή της στο φετινό Positively Different Short Film Festival με την ταινία μικρού μήκους «VOULOLIMNA», στην οποία η φύση συναντά το μύθο, διαφορετικοί κόσμοι συμπλέκονται και η συλλογική μνήμη επιβιώνει, ως κοινός τόπος βιωμάτων, τραυμάτων, αλλά και διαφυγής.

Από το πρόγραμμα του φεστιβάλ: «Η ταινία “Voulolimna” είναι ένα σύγχρονο πορτρέτο δύο λιμνών στην Κρήτη (Κουρνά και Αγιά) που περιλαμβάνει όλα τα ζώντα και μη πλάσματα, πραγματικά και φανταστικά: ζώα, φυτά, νεράιδες, τουρίστες, ακόμα και πλαστικά ποδήλατα». 

Νεφέλη, πώς εμπνεύστηκες την ταινία;

H ταινία ήταν αποτέλεσμα μιας εσωτερικής ζύμωσης που ήδη είχε ξεκινήσει με την ενδυματολόγο Όλγα Ευαγγελίδου και την εικαστικό Irene Ragusini. Όταν τυχαία πέσαμε πάνω στον μύθο της λίμνης Κουρνά στα Χανιά, κατευθείαν θελήσαμε να ασχοληθούμε με αυτόν και να ερευνήσουμε την ευρύτερη περιοχή που αυτός φωλιάζει. Έτσι για να μπορέσουμε να υλοποιήσουμε το έργο μας, καταθέσαμε την πρόταση μας στο καλλιτεχνικό πρόγραμμα «Ανοιχτά Πανιά» όπου κι έγινε δεκτή για χρηματοδότηση.

Στην ταινία βλέπουμε να συνυπάρχουν διαφορετικοί κόσμοι: το φυσικό στοιχείο, τα προϊόντα του σύγχρονου καταναλωτισμού, οι ντόπιοι κάτοικοι, οι τουρίστες, το παλιό με το νέο. Από τη μία υπάρχει μια αίσθηση αρμονίας, ταυτόχρονα όμως η σύγκρουση μοιάζει αναπόφευκτη. Εσύ πώς αντιλαμβάνεσαι αυτή τη συνύπαρξη, στη σύγχρονη Ελλάδα γενικότερα;

Αυτή ακριβώς η συνύπαρξη αποτελεί και τη βασική μου πηγή έμπνευσης, προβληματισμού και δημιουργίας. Οριοθετώντας τα δίπολα παλιό/καινούργιο και φυσικό/τεχνητό σ’ ένα πλαίσιο διαλεκτικής, σ’ ένα πεδίο παρατήρησης και δράσης, δημιουργούνται οι απαραίτητες συγκρούσεις και αντιστάσεις αλλά και οι συνάψεις μεταξύ αυτών που μας εξελίσσουν. Αν πάρουμε ως δεδομένο ότι η πραγματικότητα μας είναι γεμάτη αντιφάσεις, θέλω να αντιλαμβάνομαι αυτή τη συνύπαρξη μ’ έναν τρόπο δημιουργικό και σαρκαστικό γιατί αλλιώς την κάτσαμε - να το πω λαϊκιστί! Μπορεί το κάθε άτομο να οραματίζεται με τον δικό του τρόπο την ιδανική ζωή και τελικά να έχουμε να λογαριαστούμε με χιλιάδες ιδανικά μέσα στην καθημερινότητα μας (=χάος), όμως το βασικό που οφείλουμε να προετοιμάζουμε είναι η προσωπική μας επανάσταση που έχει να κάνει με την άρση των κόμπλεξ μας, με την καλλιέργεια της ενσυναίσθησης και της τρυφερότητας, με την κατανόηση και τον σεβασμό της διαφορετικότητας. Εγώ προσωπικά είμαι λίγο boomer - όπως με λένε οι φίλοι μου. Δίνω μεγάλη βαρύτητα στο παρελθόν ως καταφύγιο, στο παλιακό, στην μνήμη, στην παράδοση, στις αξίες (όχι σε όλες) και τις συνήθειες των παλιών καιρών, αλλά νιώθω πως αυτό ταυτόχρονα είναι και φυλακή, ότι με κρατάει πίσω. Παρατηρώ με προβληματισμό την πιστή αναπαραγωγή της παράδοσης σήμερα, τι σημαίνει, τι μας δίνει. Οπότε οι ισορροπίες είναι πολύ λεπτές μεταξύ του τι αφήνω πίσω μου και τι έχει αξία στο σήμερα. Βιώνω το παρόν με μεγάλη επιφύλαξη για το που οδεύουμε, τι κάνουμε, πώς περνάει η ζωή μας όντας εξαρτημένοι από το κινητό και την οθόνη.

Γιατί επέλεξες να εντάξεις το στοιχείο του μύθου στην ταινία;

Ο μύθος είναι ο κορμός της ταινίας, είναι το σημείο από όπου ξεκινήσαμε και τελειώσαμε. Αυτός μας οδήγησε στην παρατήρηση της ζωής και της δραστηριότητας γύρω από τη λίμνη, αυτός μας έδειξε τα προβλήματα της ανθρωποκεντρικής αλλά και πατριαρχικής αντίληψης της ζωής. Με την ενσάρκωση της νεράιδας, θελήσαμε να δώσουμε ορατότητα στον μύθο που τείνει να εξαφανιστεί και να δείξουμε ότι ενυπάρχει στο τώρα μαζί με όλα τα όντα γύρω από την λίμνη. Σαν λαϊκό εργαλείο αφήγησης, ο μύθος μας δίνει μια διαφωτιστική διάσταση της ιστορίας και της πραγματικότητας - εξίσου σημαντική με την επιστημονική - την οποία την αποχωριζόμαστε υπηρετώντας τον σύγχρονο τρόπο ζωής και ζώντας στην πόλη.

Η ταινία, παρότι έχει κυρίαρχο το στοιχείο του φυσικού ρεαλισμού, διαπνέεται ταυτόχρονα από μία ευαισθησία και μία ποιητικότητα. Πώς το βίωσες μέσα σου αυτό;

Η ταινία μπορούμε να πούμε ότι βρίσκεται στο πεδίο του δημιουργικού ντοκιμαντέρ, του ντοκιμαντέρ παρατήρησης μέσα στο οποίο παρεισφρέει το μυθοπλαστικό στοιχείο. Η απουσία λόγου (δηλαδή talking heads) και η σιωπηλή παρατήρηση, αφήνουν χώρο ώστε να αναδυθούν πιο ελεύθερα τα συναισθήματα, τα νοήματα και οι συσχετισμοί. Μετά από δύο βδομάδες γυρισμάτων στην λίμνη Αγυιάς και στην λίμνη Κουρνά άρχισα να αντιλαμβάνομαι την ενέργεια του γλυκού νερού - η οποία μπορώ να πω ότι με στοίχειωσε - και με έκανε να βιώσω την μεταφυσική της υπόσταση. Μια γυναίκα που συνάντησα στην περιοχή μου είπε ότι : «Στο γλυκό νερό τα πράγματα δεν επιπλέουν αλλά βυθίζονται» και νομίζω ότι αυτή η βύθιση σε συνδυασμό με την υγρότητα ευνοούν την πιο μυστικιστική και φαντασιακή πλευρά της ζωής. Ταυτόχρονα, η εμπειρία των γυρισμάτων, ενίσχυσε τον θαυμασμό και την αγάπη που έχω για τα πουλιά. Η παρατήρηση των πουλιών αλλά και η ίδια τους η ύπαρξη μου επαναφέρει έναν χαμένο εαυτό. Με κάνει να καταλαβαίνω πόσο σημαντικό είναι να στεκόμαστε και να δίνουμε χρόνο στην όραση και στην ακοή, κάτι που ο καταιγισμός ερεθισμάτων μας κάνει να το ξεχνάμε.

Η γυναικεία μορφή στην ταινία απεικονίζεται με έναν τρόπο εικαστικό∙ έχει πολύ ενδιαφέρον, τόσο ως συμβολισμός όσο και από άποψη αισθητικής. Θες να μας μιλήσεις για αυτή; Και γιατί επέλεξες το κίτρινο χρώμα ενδυματολογικά;

Η γυναικεία μορφή είναι και η πρωταγωνίστρια του μύθου - δηλαδή η νεράιδα. Με την Irene (η οποία υποδύθηκε την νεράιδα) και την Όλγα αναρωτιόμασταν πώς θα εμφανιστεί αυτή η μορφή, πώς θα κινείται, αν θα μιλάει, τι θα κάνει, πώς θα μοιάζει στο σήμερα. Η Όλγα που έφτιαξε και το φόρεμα, είχε σαν σημείο αναφοράς κάποια παραδοσιακή ενδυμασία της Κρήτης όμως η υλικότητα και η τελική μορφή θέλαμε να αντανακλά την παροντική κατάσταση της λίμνης. Έφτιαξε το φόρεμα έτσι ώστε όταν κάθεται να έχει κυκλικό σχήμα όπως έχουν οι λίμνες και το κίτρινο χρώμα είναι εμπνευσμένο από τα έντονα χρώματα που έχουν τα πλαστικά ποδήλατα της λίμνης. Η Irene ύστερα δημιούργησε τον εξοπλισμό του φορέματος – το γιλέκο, τη ζώνη και το μαχαίρι όπου έδωσε στην νεράιδα μια πιο μαχητική υπόσταση.

Θες να μας μιλήσεις για την παραδοσιακή μουσική, αλλά και το φυσικό ήχο, που ακούγεται στην ταινία;

Η παραδοσιακή μουσική είναι κομμάτι του τόπου και της μνήμης και λειτουργεί στην συγκεκριμένη ταινία σαν τον Χορό στο αρχαίο δράμα ο οποίος σχολιάζει εν κατακλείδι την δράση. Για την μουσική επιμέλεια απευθύνθηκα στον Ραφαήλ Τρουλάκη, ο οποίος είναι λαουτιέρης από την περιοχή του Αποκόρωνα. Η μουσική στην ουσία είναι ντόπια συρτά της συγκεκριμένης περιοχής και οι μαντινάδες που ακούγονται στο τέλος δημιουργήθηκαν για τις ανάγκες της ταινίας από τον Δημήτρη Αθανασόπουλο.

Ο φυσικός ήχος της ταινίας ακολουθεί την λογική της εικόνας : ό,τι συμβαίνει γύρω μου το καταγράφω σε διάφορες ώρες της ημέρας – τα πουλιά και τα υπόλοιπα όντα, το νερό, τον αέρα στις καλαμιές, τις ομιλίες των τουριστών, την οχλαγωγία. Ο ήχος έχει την ίδια αξία με την εικόνα στις ταινίες που θέλω να κάνω, είναι μια συνολική εμπειρία.

Πώς ήταν η εμπειρία των γυρισμάτων στην Κρήτη, οι αντιδράσεις των ντόπιων; Η επαφή με τα παιδιά που ακούμε να μιλάνε στην ταινία;

Γνωρίσαμε διάφορους ανθρώπους εκεί με διαφορετικές ιδιότητες, ηλικίες και πολιτισμικά backgrounds οι οποίοι συνέβαλαν καθοριστικά στην ταινία με τις γνώσεις τους και την καλή τους πρόθεση. Η εμπειρία των γυρισμάτων ήταν πραγματικά πολύ δυνατή, δημιουργική και αποκαλυπτική, με τις αναποδιές και τα προβλήματά της βέβαια. Ένα βασικό πράγμα που στάθηκε κάπως εμπόδιο στην εξέλιξη της ταινίας και μας προβλημάτισε ήταν ότι οι περισσότεροι ντόπιοι και ντόπιες που προσεγγίσαμε, δεν θέλανε να μιλήσουνε για τον «περίεργο» αυτό μύθο ή δεν τον έλεγαν ολόκληρο αποκλείοντας το επίμαχο του σημείο.

Τα παιδιά που «εμφανίζονται» στην ταινία πήραν μέρος σ΄ ένα εργαστήριο που συντόνισαν η Όλγα και η Irene στην λίμνη Αγυιάς στο οποίο μάθαιναν κάποια βασικά είδη ορνιθοπανίδας της περιοχής και στο τέλος εμπνεόμενα από αυτά, έφτιαξαν το δικό τους πλάσμα με τις δικές του μοναδικές ιδιότητες. Η φαντασία τους έπαιξε καθοριστικό ρόλο μιας και ένα από αυτά τα πλάσματα έγινε κέντημα/φυλαχτό της σύγχρονης νεράιδας.

Στην ταινία τα ζώα αποκτούν πρωταγωνιστικό ρόλο, με τους ανθρώπους να κινούνται και να μιλούν σχεδόν στο παρασκήνιο. Είναι ένα οικολογικό σχόλιο αυτό;

Οι υδροβιότοποι είναι το μέρος που ζουν τα πουλιά και όλα τα υπόλοιπα είδη πανίδας και χλωρίδας. Είναι το σπίτι τους πρώτα από όλα κι ύστερα τόπος αναψυχής και διασκέδασης για εμάς. Αυτό δεν σημαίνει πως μας είναι απαγορευτικό να επισκεπτόμαστε αυτά τα μέρη, να τα απολαμβάνουμε και να μαθαίνουμε για την ζωή αυτών των έμβιων όντων. Όμως, έτσι όπως έχει δείξει η ανθρώπινη πορεία πάνω στη γη, έχουμε αυτή την αδυσώπητη επιθυμία να προσεγγίζουμε τα πράγματα τα οποία φαινομενικά είναι πιο αδύναμα από εμάς με τρόπο εξουσιαστικό, κατακτητικό και πολλές φορές κακοποιητικό, αδιαφορώντας για τις καταστροφικές συνέπειες που προκαλούμε στο οικοσύστημα. Οφείλουμε να δείξουμε  σεβασμό στην άγρια μορφή της ζωής, να την αφήσουμε να λειτουργεί αυτόνομα και να βάλουμε κάπου φρένο στην εκμετάλλευση των πάντων. Η ταινία σαφώς έχει αυτό το οικολογικό μήνυμα και ευελπιστώ να μας κάνει να προβληματιστούμε προς αυτή την κατεύθυνση.

Η ταινία έχει ταυτόχρονα στοιχεία ντοκιμαντέρ, μυθοπλασίας, ακόμη και θρίλερ. Ποιο είδος σε ενδιαφέρει περισσότερο ως δημιουργό;

Αυτό που μου βγαίνει αβίαστα και φυσικά είναι το ντοκιμαντέρ, η δημιουργική καταγραφή της πραγματικότητας γύρω μου. Όμως αυτό που βρίσκω πολύ ενδιαφέρον είναι να επαναπροσδιορίζω τα όρια αυτού συνδυάζοντας το με στοιχεία μυθοπλασίας. Άλλωστε τα όρια του ντοκιμαντέρ και της μυθοπλασίας πολλές φορές είτε είναι δυσδιάκριτα είτε δεν έχουν σημασία.

Στην ταινία καταφέρνεις να θίξεις κοινωνικά φαινόμενα, με έναν τρόπο χαμηλόφωνο και διακριτικό, που όμως φτάνει στο θεατή. Τι σε απασχολεί περισσότερο από όλα αυτά που βιώνουμε, σε συλλογικό επίπεδο;

Αν και τα μέτωπα προβληματισμού είναι πολλά ζώντας σ’ ένα καπιταλιστικό και καταναλωτικό σύστημα, θα ήθελα να εστιάσω σε αυτά που θίγει η ταινία, δηλαδή στην απαξίωση της γυναίκας και της φύσης.  Πιστεύω πως αν αντιλαμβανόμασταν και βιώναμε τον κόσμο λιγότερο ανθρωποκεντρικά και πατριαρχικά, τότε η ζωή θα μας αποκάλυπτε την πιο τρυφερή πλευρά της που τόσο έχουμε ανάγκη. Παραθέτω εδώ ένα απόσπασμα από σχετικό κείμενο που έχω γράψει με αφορμή την ταινία :

«..Ερχόμενοι στον κόσμο αυτό, θα έπρεπε να έχουμε κάποιου είδους άτυπο χρέος να δώσουμε χώρο σε κάθε μορφή ζωής διατηρώντας την άγρια και άθικτη πλευρά της. Η κάθε οντότητα οφείλει να έχει το δικό της σύστημα επιβίωσης, να διατηρήσει τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της καθώς και το αθέατο μυστήριο που της αναλογεί, τον μύθο της. Κάθε μύθος έχει την αλήθεια του και αν παρατηρήσουμε καλύτερα μπορούμε δούμε την σημασία του και τη συμβολική του αξία μέσα στην πραγματικότητα που ζούμε. Η επιστήμη σε συνδυασμό με την μυθική πλευρά της ζωής, μας βοηθούν να αντιληφθούμε τον κόσμο γύρω μας. Όσο προσεγγίζουμε εγωκεντρικά τον τόπο που ζούμε, τόσο αυτός θα νοσεί, θα χάνει την αλήθεια του ωσότου να εξαφανιστεί. Μια αέναη επέμβαση και ανάπτυξη. Διαταράσσουμε τη φυσική ροή της ζωής ρίχνοντας μέσα στην λίμνη βουβαλοβάτραχους, χρυσόψαρα, αμερικάνικες χελώνες, οικόσιτες πάπιες, τουρίστες με αντηλιακά, πλαστικά ποδήλατα, κερδοσκόπους που ευημερούν έναντι της άγριας και αθέατης ζωής αδιαφορώντας για τους κορμοράνους, τους ερωδιούς, τις αγριόπαπιες, τα ντόπια είδη που ολοένα λιγοστεύουν. Η γυναίκα και η φύση - χωρίς να ταυτίζουμε αυτές τις οντότητες - δέχονται χαλιναγώγηση και εκμετάλλευση στο ευρύτερο σύστημα ζωής που υπάρχουμε και δραστηριοποιούμαστε. Η κακοποίηση της γυναίκας και η προσέγγιση της ως ερωτικό και γόνιμο ον δίχως αυτοδιάθεση και βούληση παραλληλίζεται με την εκμετάλλευση της φύσης και όλων των έμβιων όντων που την αποτελούν. Η μόλυνση του νερού, το σκάψιμο της γης για ιδιοκτησιακούς σκοπούς, ο λανθάνων τουρισμός, η επεκτατική μας τάση πάνω στα πράγματα, ο μη σεβασμός στα αθέατα πλάσματα που κατοικούν όλο τον πλανήτη, έρχονται να πλαισιώσουν τον μύθο μιας γυναίκας που η ομορφιά της γίνεται κατάρα και πέφτει θύμα βιασμού του ίδιου του πατέρα της και βυθίζει ένα ολόκληρο χωριό μετατρέποντας τον εαυτό της σε λίμνη. Βλέποντας την επιφάνεια του νερού, δεν μπορούμε να διεισδύσουμε στην αλήθεια που βρίσκεται στον βυθό της. Υπεύθυνοι για την βύθιση του χωριού είμαστε όλοι.

Η ομορφιά δεν αγοράζεται, δεν είναι ιδιοκτησία κανενός, έχει την δική της υπόσταση και δύναμη, έχει το δικό της αθέατο και ιερό μυστήριο. Όταν πάψουμε να θεωρούμε ιδιοκτησία μας ό,τι λάμπει, όταν σεβαστούμε την διαφορετικότητα και της δώσουμε χώρο, τότε ίσως ο πλανήτης αυτός θα σωθεί από το σκοτάδι.

Ας είναι το πάτημα μας ελαφρύ, όσο σύντομο είναι το πέρασμα μας πάνω στη Γη.»

Τι σηματοδοτεί η μνήμη για σένα, σε προσωπικό και συλλογικό επίπεδο;

Η μνήμη είναι κάτι που με απασχολεί πολύ σε αυτά που κάνω, στον τρόπο που δρω και σκέφτομαι. Επιδιώκω να θυμάμαι για να ξέρω ποια είμαι και που πάω. Αντιλαμβάνομαι την συλλογική μνήμη σαν μια σκυταλοδρομία ανάμεσα στις γενιές και σε όσα αυτές έχουν βιώσει και μάθει – με τα στραβά και τα καλά. Πιστεύω πως οφείλουμε να γνωρίζουμε αυτή την διαδρομή γιατί μεγάλο κομμάτι της χαράχθηκε  με πόνο, θυσία και προσπάθεια. Τι παίρνω και τι αφήνω πίσω μου είναι το βασικό υπαρξιακό ερώτημα που με τυραννάει. Όμως η προσκόλληση στη μνήμη μπορεί να μας φυλακίσει σε παρελθοντικές αξίες, να μας εμποδίσει να αντιληφθούμε την παροντική μας κατάσταση και να μας αποτρέψει στο να δημιουργήσουμε νέες συνάψεις. Η μνήμη είναι η παρακαταθήκη μας και πρέπει να αποτελεί έμπνευση για δράση στις συνθήκες του τώρα. Η Τασούλα Βερβενιώτη (ιστορικός) σε μια ομιλία της είπε πως «Αν δεν γράψουμε τα δικά μας τραγούδια, τότε η κοινωνία δεν θα προχωρήσει».

Η ταινία της Νεφέλης θα προβληθεί στο σετ "Το κλειδί της μνήμης" του PDSFF 2024, στο Άστορ, την Παρασκευή 8 Μαρτίου στις 21:30. 

Μπορείτε να βρείτε το πρόγραμμα του PDSFF 2024 εδώ, καθώς και στο επίσημο site του φεστιβάλ.

Η φωτογραφία με το πορτρέτο της Νεφέλης είναι του Κωνσταντίνου Κωνιού.