ΕΝΤΥΠΩΣΕΙΣ

«Διαβάζοντας» τη Μικρασιατική Καταστροφή: Επίσκεψη στην επετειακή έκθεση της Αμερικάνικης Σχολής Κλασικών Σπουδών

2022-10-22 «Διαβάζοντας» τη Μικρασιατική Καταστροφή: Επίσκεψη στην επετειακή έκθεση της Αμερικάνικης Σχολής Κλασικών Σπουδών

"Αν φεύγαμε μέσω Σμύρνης δε θα μέννιαζε γιατί θαρχόσουνα μαζύ μου στο βαπόρι. Μα λένε πώς θα φύγουμε από ξηράς με χίλια διό μέσα μεταφοράς" (Επιστολή Στ. Μυριβήλη προς τη σύζυγό του Ελένη, 1921).

Αυτό είναι ένα από τα πολλά πρωτότυπα σημειώματα-κειμήλια που μπορεί να συναντήσει κανείς στην Αμερικάνικη Σχολή Κλασικών Σπουδών, η οποία δηλώνοντας παρούσα στις επετειακές εκδηλώσεις για τα 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή, εγκαινίασε την έκθεση «Το έπος της Ανατολής στη φαντασία των Ελλήνων: Η Μικρασιατική Καταστροφή στη λογοτεχνία του Μεσοπολέμου».

Πώς καταγράφηκε στην πνευματική παραγωγή του Μεσοπολέμου το τραύμα της Καταστροφής του 1922; Και από την άλλη, πώς αποτύπωσε η αντίπαλη πλευρά, δια των Τούρκων συγγραφέων, τον πόλεμο εκείνης της περιόδου; Απαντήσεις στα ερωτήματα επιδιώκει να δώσει η παρούσα έκθεση με τη δική της εστίαση να αφορά στη λογοτεχνική παραγωγή που ακολούθησε στα αμέσως μετέπειτα χρόνια της απώλειας. Οι τραγικές μνήμες σημαδεύουν τη Γενιά του 30 και ιδιαίτερα εκείνους τους λογοτέχνες που ήταν αυτόχθονες της μικρασιατικής γης και είχαν βιώσει από κοντά τα γεγονότα, όπως ο Στράτης Μυριβήλης, ο Ηλίας Βενέζης, η Τατιάνα Σταύρου.

Πορτρέτο του Στ. Μυριβήλη από τον Paul Bret (1935)

Όπως έντιμα δηλώνεται από τις κυρίες Ναταλία Βογκέικωφ-Brogan, διευθύντρια των Αρχείων της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα, επιμελήτρια της έκθεσης και τη Νατάσα Λαιμού, ιστορικό, συνεπιμελήτρια της έκθεσης, δεν εξαντλείται στην παρούσα περίπτωση το θέμα της μικρασιατικής λογοτεχνίας, ούτε καλύπτονται όλες οι φωνές, παρά, βάσει του διαθέσιμου αρχειακού υλικού, υπάρχει περιορισμός στα χρόνια του Μεσοπολέμου. Για τον λόγο αυτό μάλιστα ο ομότιμος Καθηγητής Φιλολογίας του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κ. Χαράλαμπος Καράογλου ανέλαβε στην παρέμβασή του στον έντυπο συνοδευτικό κατάλογο της έκθεσης να συμπυκνώσει τη λογοτεχνική παραγωγή που ακολούθησε της Καταστροφής αλλά και εκείνη που επηρεάστηκε άμεσα από το γεγονός, ως και τη δεκαετία του 1950 δηλαδή, παραθέτοντας λογοτέχνες και δημιουργίες τους, που βρίθουν από εικόνες και γενικότερες μνήμες των τραγικών συμβάντων του ολέθρου, της αιχμαλωσίας, της προσφυγιάς αλλά και της αναπόλησης της χαμένης πατρικής γης. Αξιοσημείωτη είναι στον κατάλογο η ανθολογία με αποσπάσματα από λογοτεχνικά κείμενα των πλέον αντιπροσωπευτικών δημιουργών του Μεσοπολέμου, όχι μόνο Ελλήνων, αλλά και Τούρκων,

που χαρακτήρισαν την ιστορία της λογοτεχνίας των δύο χωρών.

Το ημερολόγιο του στρατιώτη Νίκου Βασιλικού κατά τη διάρκεια της Μικρασιατικής Εκστρατείας

Δεσπόζουσα θέση έχουν δυσεύρετες πρώτες εκδόσεις, ημερολόγια, στοιχεία αλληλογραφίας, φωτογραφίες, ζωγραφιές, χειρόγραφα, εφημερίδες, που βρέθηκαν είτε στα αρχεία των Σ. Μυριβήλη, Η. Βενέζη, Γ. Θεοτοκά, Γ. Σεφέρη, είτε στις συλλογές της Γενναδείου Βιβλιοθήκης ή σε ιδιωτικές, όπως στην περίπτωση των Τούρκων συγγραφέων. Σημαντικά είναι και τα αντικείμενα - κειμήλια που δάνεισαν οι απόγονοι των πρωταγωνιστών, προκειμένου να εκτεθούν για πρώτη φορά σε ευρύ κοινό, με χαρακτηριστικότερα το ντενεκεδένιο νούμερο 31328 (με αραβικά ψηφία) που χάρισε στον Ηλία Βενέζη την ελευθερία από τα τάγματα εργασίας των Τούρκων, πολλά χειρόγραφα από έργα που επρόκειτο να τοποθετηθούν στο πάνθεον του λογοτεχνικού κανόνα και πλούσιο φωτογραφικό υλικό.

Στην εφημερίδα Καμπάνα από τον Απρίλιο του 1923 ο Μυριβήλης ξεκινά την δημοσίευση σε συνέχειες της "Ζωής εν τάφω"

Επιστολή του Μυριβήλη προς τη σύζυγό του Ελένη (Ιούλιος 1921)

Το νούμερο 31328 (χαραγμένο με αραβικούς αριθμούς), που χάρισε στον Ηλ. Βενέζη την ελευθερία του από τα τάγματα εργασίας

Η έκθεση, με την ωραιότατη σκηνογραφία που έχουν επιμεληθεί οι Ανδρέας Γεωργιάδης και Παρασκευή Γερολυμάτου από τη Μικρή Άρκτο, δομείται σε τέσσερις θεματικούς άξονες, που ακολουθούν τη λογοτεχνική παραγωγή του Μεσοπολέμου ανά δεκαετία. Ο πρώτος αφορά στη λογοτεχνική παραγωγή αμέσως μετά την Μικρασιατική Καταστροφή, την πρώτη δηλαδή δεκαετία του Μεσοπολέμου. Βασικές πηγές έμπνευσης αποτελούν στιγμιότυπα από τα χαρακώματα των μαχών -Η ζωή εν τάφω του Στράτη Μυριβήλη-, είτε ιστορίες αιχμαλωσιών μετά τη νίκη των Τούρκων στον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1919 -1922, όπως στο Νούμερο 31328 του Ηλία Βενέζη. Ο δεύτερος θεματικός άξονας επικεντρώνεται στην παραγωγή της δεκαετίας του 1930, με τη δημοσίευση των πρώτων προσφυγικών μυθιστορημάτων, αυτών δηλαδή που αναφέρονται στη νέα πραγματικότητα, όπως Οι Πρώτες Ρίζες της Τατιάνας Σταύρου (1936) και η Γαλήνη του Ηλία Βενέζη (1939), ή έργων σε ποιητικό λόγο, όπως το Μυθιστόρημα του Γιώργου Σεφέρη (1935). Ο τρίτος θεματικός άξονας της έκθεσης, αυτός της συγγραφικής δημιουργίας του 1940, αποτυπώνει τη νοσταλγία για τον χαμένο παράδεισο της Ανατολής, την αλησμόνητη πατρική γη. Το χρονικό μιας πολιτείας (1938) του Παντελή Πρεβελάκη, Λεωνής (1940) του Θεοτοκά, Αιολική Γη (1943) του Ηλία Βενέζη και η Παναγιά η Γοργόνα (1949) του Στράτη Μυριβήλη, όλα γραμμένα τις παραμονές ή κατά τη διάρκεια του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, θα κλείσουν το πρώτο κεφάλαιο της Μικρασιατικής Καταστροφής, ένα από τα σημαντικότερα στην ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας.

Μην μπορώντας να εξασφαλίσει την αυτοτελή έκδοση της Δασκάλας με τα χρυσά μάτια, ο Μυριβήλης απευθύνεται στην Π. Δέλτα και εκείνη απαντά θετικά. Μέρος από την μεταξύ τους αλληλογραφία

Η "φοιτητική συντροφιά" ήταν μια φοιτητική οργάνωση που συγκροτήθηκε 1910, με βασικό στόχο την επικράτηση της δημοτικής γλώσσας. Αυτή η παρέα, μέλος της οποίας ήταν και ο Γ. Θεοτοκάς αποτέλεσε την πηγή έμπνευσής του για την "Αργώ".

Η έκθεση ολοκληρώνεται με τον άξονα το Έπος του Άλλου, τον πιο ιδιαίτερο και συνάμα τολμηρό, καθώς εκεί αποτυπώνεται η σφραγίδα που άφησε ο πόλεμος (1919-1922) στην τουρκική λογοτεχνία του Μεσοπολέμου, κυρίως στα έργα των συγγραφέων Halide Edip και Yakup Kadri Karaosmanoğlu. Ο διαφορετικός απόηχος των γεγονότων και η καταγραφή τους από μια άλλη οπτική στην ουσία αποδεικνύει μια από τις μεγαλύτερες αρετές της λογοτεχνίας εν γένει: κοινές εμπειρίες αποτυπώνονται με έτερο τρόπο.